Киелі Жалағаш топырағы түрлі тарихи ескерткіштерге бай, қойнау-қатпары ашылмаған құпияларға толы киелі өңір десек, қателеспейміз. Қазіргі таңда аудан территориясында орналасқан 61 тарихи және мәдени ескерткіштердің бірі – Бұланды ІІ күмбезді кесенесі. Мұнда табылған археологиялық экспонаттар ортағасырлық тарихтан сыр шертеді.

Бұланды ІІ кесенесі Аққыр ауылы­ның оңтүстік-батысында ша­мамен 60-65 шақырым жерде, Қармақшы ау­­да­нынымен шекаралас аймақта ор­наласқан. Хорезм археоло­гия­­­лық-этнографиялық экспе­ди­ция­­­сы­ның жетекшісі, профессор С.П.Толстов 1960 жылы ескерткішті ал­­ғаш зерттеген. 1960 жылы кесе­неге жүргізілген археологиялық қаз­ба жұмыстары кесененің ежел­гі заманда-ақ әбден талан-та­ражға ұшы­рап, тоналғанын көр­сетті. Та­былған материалдардың негізінде Хорезм археологиялық-этногра­­фия­лық экспедициясының архео­лог­тары орта­лық үлкен бөлменің жан-жағын­­дағы бөлмелердің ең кем дегенде жартысында қабірлердің болғанын анықтады. Археологтар орта­лық бөл­менің ішінен қабірлердің орнын таба алмаған, сондықтан бұл жер сақ тайпасының абыздары түрлі діни жоралғылар мен әдеп-ғұрыптар ат­қа­ратын немесе ғибадат етуге ар­налған орын болуы мүмкін деген бол­жам жасаған.

Ғалым С.П.Толстовтың пікірінше, б.д.д. ІҮ–ІІ ғасырларда аудан өңірін ме­кендеген апасиақ тайпасының сақ­тары тұрғызған бұл ғимарат сол за­мандағы әлемдік сәулет өнеріндегі бірден-бір күмбезді құрылыс және б.д.д. І ғасырда өмір сүрген рим ар­хи­тек­­торы Марк Витрувийдің жо­басымен Рим империясының аума­ғын­да тұр­ғы­зылған күмбезді кесене­лерден кемінде 200-300 жыл бұрын салынған.

Аталған кесене құрылысының жалпы пішіні дөңгелек шеңбер нысанында. Оның жалпы диаметрі – 16 метр, сақ­тал­ған қабырғаларының биіктігі 4,5 метрге жуық. Іргесі пахсадан, жоғарғы жағы шикі кірпіштен қаланған. Сыртқы қабыр­ғалары үшбұрышты күрекше іспеттес. Ғимараттың ішінде диаметрі 5,5 метр ци­линдрге ұқсас төбесі күмбездене етіп жабылған ортаңғы бөлме бар. Оның сыртында айнала көлемдері әркелкі бо­лып келген 7 бөлме орналасқан. Бөл­ме­лердің көлемі еңселі әрі кең, төбелері жабық. Олар радиальды қуыс-қабыр­ғалармен бөлінген және бір-бірі­мен тек айналма дәліздер арқылы бай­ла­нысады.

Орталық бөлменің кіреберіс есігіне қарама- қарсы қаланған бүтін бір қабырға ғимарат бөлмелерін екі бірдей бөлікке бөліп тұр. Ғимараттың сыртқы қабырғасы ішкі орталық бөлменің қабырғасынан 2,3 метрдей алшақ орналасқан. Кіре­беріс есіктен кейінгі бір кең бөлме вестибюльдің рөлін атқарған. Оның төрт қабырғасында арка тәрізді етіп иіп жасалған есіктері бар. Кесененің кіре-беріс есігі портал тәрізді етіп қаланып, оңтүстік бетте орналасқан. Заманында кесененің кей­бір бөлмелерінің ішкі қабырғалары але­­­бастр ерітіндісімен сыланған болуы керек, себебі бір қабырғаның бұрышына жа­ғылған алебастрдың іздері бүгінгі күнге дейін сақталған. Ал қалған бөлмелердің қабырғалары сабан араласқан саз бал­шықпен сыланған.

Қазба жұмыстары кезінде кесене маңы­нан сүйектен жасалған түрлі салт-тұрмыстық бұйымдар, сырты алтынмен әшекейленген былғарыдан тігілген киім­нің жыртындылары, темірден жа­сал­ған пышақ, мақтаматадан тігілген қызыл жә­не сары түсті жұқа маталар­дың фраг­мент­тері табылған. Аталған мата­ларға қара, қою-қызыл және көк бояу­лар­мен түрлі ою-өрнектер түсірілген.

Қорыта айтқанда, Баланды ІІ кесе­несі әлемдік сәулет өнеріндегі бір­ден-бір күмбезді құрылыс ретінде ерек­ше­­ленетін қола дәуірінің теңдесі жоқ ескерткіші болып табылады және ерте антикалық дәуірде аудан өңірін мекен­деген сақ тайпаларында діни құры­лыстар архитектурасы мен құрылыс тех­ни­касының барынша дамығандығын көр­сетеді. Қазір Баланды ІІ кесенесіне республикалық маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіші деген мәртебе бе­рілген.