Хакім Абай атамыздың «Көп әке баласы жас кезінде басынан құс ұшырмай пәрмәнә болып жүріп, есейгенде суық тартатыны қалай?» деген мазмұндағы сөзі бар. Рас, мұнысы несі екен? Біз айтып отырған әке мен бала ортасындағы диалогтың көбі былай болады:

– Сен бардың ба әлгі жерге?

– Иә, бардым,

– Не қылып жатыр екен?

– Не қылушы еді, жатыр баяғы.

– Жоқ енді айтсайшы, не істеп жатыр екен?

– Айтатын несі бар, жүр де ел қатарлы.

– Ім ім ім…

Болды. Осыдан ұзамайды. Бір-бірінің көкірегіне ендірмей кері теуіп тұрған бір нәрсе бар. Екеуі де жеңе алмайды. Махаббатқа салып әке бұзғысы келеді, ақылға салып бала бұзғысы келеді, бұза алмайды. Аса бір тәуекелмен әлгі пердені біреуі бұзса да, көкірек кеңістігінде екеуінің жолдары қиыспай, бір-бірінің кеудесінен тұрақ таба алмай, қашып шығады. Неге?

Ақылман Абайға қайта соғалықшы. Ол кісі балаларымен өте етене болған. Әсіресе, Әбдірахманының ішкі сыр-сипатын ішек қырындысына дейін біліп, таңданып, риза болады. Асырып сөз айтпайтын Абайдың бір мақтанғаны осы Әбдірахманы шығар. Орталарында таусылып бермейтін сырлар жатыпты. Кейде әңгімелері күннің батысы, таңның атысына қарамай жалғасады екен. Ал Мағашымен арадағы сүйіспеншілігі тіпті ерекше. Мағаш бір жаққа шықса «Әкем сағынып қалады» деп үш күннен асырмай қайтып оралады екен. Шынымен Мағаш үш күннен кешіксе, жарықтық Абай: «Мені Мағаш бұлай зарықтырмауы керек еді» деп аттылы жолаушының бәрінен үміттеніп, төбе басынан түспей отырып алады дейді. Бұл баласымен де күндіз-түні әңгімелері бітпейді екен. Мұның сыры неде?

Алдымен мынаған тоқталайық. Біз сөз етіп отырған келеңсіз жағдайдың түпкі себебі не? Неге әкеден бала ойы өзге болады?

Бұл «заманы басқаның» кесірінен екен. Әкенің жүрген жолымен баланың жүрген жолының екі басқа болғандығынан екен. Әке көрген салт балаға келгенде басқаша болып өзгеріп кеткендігінен екен. Әкенің кезіндегі құндылықтар баланың дәуіріне келгенде түкке жарамай, құндылығынан айырылып қалатындығынан екен. Оны қорғаштаған әке ескіліктің жоқтаушысы, жаратпаған бала жаңалықтың жақтаушысы болып жолдары екі айырыла қалады екен. Тіпті екеуіне де ортақ бір дәстүр уақытқа байланысты өзгешеленіп кететіндігінен екен. Енді екеуінің ойы қалай түйіссін? Пікірлері қалай бір жерден шығып, әрекеттері қайдан ұқсасын?

Жә, сонда Абай заманы мен Мағаштың уақытында бұндай өзгерістер болмады ма? Өзінен-өзі сұрақ туылады. Әрі өте орынды сұрақ. Әрине болды. Оны алдымен Абайдың өзі айтты. Айтқанда да, біз құсап бұралаңдатпай, тайға басқан таңбадай бадырайтып тұрып, ақиқатымен айтты. «Алла өзгермес адамдар күнде өзгерер… Немесе бір Алладан басқаның бәрі өзгермек» деді. Сөйтті де, мәңгі өзгермес Құранға жүгінді. Ал Құранда адамшылықтың уақытқа тәуелсіз ортақ өлшемі бекітілген. Абай соны іздеді. Тапты да. Сөйтсе, Құнанбайға парыз етілген намаз, бір үтірі өзгерместен Абайға да міндет етіліпті. Абайға парыз болған ораза Әбдірахман мен Мағашқа да айнымаған қалпында жүктеліпті. Енді «заманы басқа» болса да Құнанбай мен Абайдың, Абай мен Әбдірахманның ойлары бір нүктеде тоғысып, өздері бір әрекетті қайталамағанда қайтпек?! Соған орай олардың қайғы-мұңы да, арман-мұраты, қуаныш-жұбанышы да ортақ болмай қайтсін? Қуаныштары да солай. Енді олардың бірінің істеген ісі біріне түсінікті болады. Әке өзі қылып жүрген ісін баласына тілейді. Бір-біріне деген махаббаты жүректерінің терең түкпірінен тамыр тартады. Бір-біріне рухани сүйеу болады.

Бұл – бір ғана Абай емес, мұсыл­маншылықтың мағынасын шын түсініп, берік ұстанған әрбір қазақтың басында болған жай. Әрі бұл махаббат ана мен баланың, аға мен інінің, әпке мен қарындастың бәріне ортақ. Біз түсінікке жеңіл болмағы үшін Абай мен балаларын алға тартып айттық. Ғасырға жуық уақыт шайқалып барып қайтадан өркен жая бастаған мұсылманшылықтың арқасында, мұндай бақыттың дәмін татып үлгерген қазақ шаңырағы аз емес.

Бағанағы әке мен баланың жағдайы енді түсінікті болды. Әр қайсысының өмір жайлы түсініктері өз тұсындағы өзгермелі қағидаларға байланыпты. Енді бір-біріне қанша махаббат қылмаққа талпынса да, олардың арасында екеуі бірдей табан тіреп тұра алатын, екеуіне де ортақ нүкте жоқ екен. Сосын әр қайсысы өз нүктесін орбита етіп айналып, бөлек-бөлек шеңбер қалыптастырады. Сөйтіп, бір-біріне өмір­бақи қауыша алмайды. Махаббатқа қанша шөлдесе де екеуі бірдей сусындар ортақ суатты (қағиданы) таппай сандалады екен. Бірінің суаты біріне тағы жарамайды.

Сөйтіп, белінен шыққан әкемен, құрсағында жаралған анамен, бір құрсақтан өрген аға-іні, әпке-қарындаспен рухани достық орната алмай, әр қайсымыз бір жалғыз болып, бір ғана келетін қамшының сабындай қысқа ғұмырды қор қылып өткізеді екенбіз. Әке баланы, бала – ананы, аға іні-қарындасты, іні аға-әпкені жүрек түкпіріндегі туыстық махаббатпен қандыра алмай кезек-кезегімен қара жерге сіңе береді екен. Бірін-бірі жер қойнына тапсырып тұрғанда тірісінде оған жеткізе алмаған, қалай жеткізудің мәнін білмеген махаббат енді өкінішке айналады.

Алла Тағала Исламды адамның екі дүниедегі бақыты үшін жіберді. Бәріне бірдей жарайтын һәм махаббатқа бөлейтін ортақ суат, мәңгілік құндылық осы. Әр мұсылманнан «мұсылмансың ба?» деп сұрағанда, жай ғана «иә мұсылманмын» дей салмай, «Әлһәмдулалла мұсыл­манмын», яғни «Аллаға шүкір мұсылман­мын» деп шаттанып тұратыны содан екен.

Енді, лә илләһа иллә аллаһ (Алладан басқа сыйынуға лайықты ешбір тәңір жоқ) деп кәлимаға тіл келтірген әр қазақ, соны ақылмен түсініп, жүрекпен бекітсе, бір-біріне махаббат қылмаққа керек! Сонда ғана әлмисақтан мұсылман болған ата-баба тағылымына тамыр жібере аламыз.