Бүгінде сөздік қорымыздағы кей сөздердің келе-келе қолданыс аясы тарылып, мағынасы өзгеріп кеткен. Тіпті қазақша, орысшаны араластырып сөйлейтін кей жастар қай сөздің кімге бағытталатынынан да бейхабар. Сол себепті көп жерде «иесін таппаған атаулар» жетімсіреп жүр. Біз бүгін әңгімемізде күнделікті қолданылатын «кемпір» сөзінің түпкі мән-мағынасына шолу жасайтын боламыз.

«Білгенім бір тоғыз, білмеге­нім тоқсан тоғыз» деген сөз бар қазақта. Біз бұл сөзді неге айтып отыр деп ойларсыздар. Көп отбасыларда, оның ішінде жас отбасыларда бір-біріне «кемпірім, шалым» деп әзілдеп жатады. Иә, жастар кемпір, шал сөзінің шынайы мағынасын білмейтін болар. Мақұл, егер де сол сөздің мағынасын білсе, «кемпірім», «шалым» деп айтпас еді» дейік. Сөйтсек, мұндағы «Кемпір – пірі кем әйел» деген мәндегі сөз екен. Деректерді ақтарып отырып бүгінге дейін жалпақ тілде қолданып жүрген кемпір сөзінің түпкі мағынасына үңілдік. Расымен көп деректе тіл мамандары «Қазақ әйелі күйеуін пірім деген. Сол пірінен айырылған әйелді кемпір деп атаған. Яғни, «Кемпір» деп күй­еуі қайтыс болған егде жасқа кел­ген әйелді айтады. Кемпір – пірі кем әйел дегенді білдіреді» деп өз түсінігінің дұрыстығын дә­лелдегісі келген. Ал “Жетісу” га­зе­тінен Қозыбай Құрман деген әріптесіміз осы тақырыпты қала­мына арқау етіп, әлеуметтік же­лі­дегі, кітаптардағы, тіпті бұ­рынғы көне көмбе тарихи жыр­ларды да ақтарып, «кемпір» сө­зінің шы­ны­мен де «пірі кем әйел» де­ген ма­ғынаны береді ме деп біраз тол­ғаныпты. Ол кісі тол­ғақ­ты ой мен өзіндік тұжы­ры­мынан тұ­ра­­­тын мақа­ла­сында бы­лай деп кел­­тіріпті:

«...Зередей зейіні ұшқыр, зер­десі бөлек анасын атама­ған­­да, бүткіл елдің тентегі мен те­­лісін тезге салған аға сұлтан Құнан­байдың қарасөзге, қазақы жосыққа қаражаяу болуы мүмкін бе? Яки, бұл атау ертеден «Пірі кем әйел» мағынасындағы сөз болса, қазақылықтың қаймағын бұзбай, ата-дәстүрдің алдындағы адалдығымен қатал аты шыққан қажының тыюсыз, тектеусіз қалдыруы тағы мүмкін бол­маса керек. Ендеше, сол алып әкенің тәр­биесімен «оқ жонған» – «Қара сөз­дің» қаймағын алған Абайды қате­лесті деудің өзі әбестік емес пе?!». Әрине Абай­дай ұлы ақынды дүниеге келтірген, өз заманында беделі биік, тұлғасы дара кісі Құнанбайды аталы сөздің астарын ұқпаған деуге аузымыз да, арымыз да бар­масы анық. Осы тура­сында әріп­тес­тің ойын құптауға бо­лады.

Қазақтың сөздік қоры бай, оны кәдеге жаратамын деу жақсы ниет. Бірақ әр сөз­ді нақ иесіне немесе мәніне қарай бағыттаған дұрыс. Бәріміз бала кезімізде ертегі, аңыз әңгімелерді естіп, құлаққа сіңіріп өстік. Енді қараңыз, осы ертегі-жырлардағы сөзбасы «Ертеде бір кемпір мен шал болыпты немесе кемпір мен шалдың жалғыз баласы болыптыдан» басталады. Әдеби жырларда да кемпір, шал сөзі қосарланып қолданыла береді. Демек ата-бабамыз, бұрынғының қа­зақ­тары кемпір сөзін пірі кем әйел деп шошып, жапатармағай күйеуінен айы­рылған әйелдерді кемпір деп атамаған. Осыдан түйін түйсек, біз өткен дәуірдің адамдарын қарасөзге қаражаяу дей алмаймыз. Тағы бір айта кететіні бар, қазақ тілінің қолданысын зерттейтін ға­лым­­дардың кейбірі кемпір деген сөздің жоғарыда айтқан мағынасын қолдайды. Ол кісілердің сөзін жоққа шығаруға да хақымыз жоқ сияқты. Өйткені әр сөздің түзейтін жерін түзеп, күзейтін жерін күзеп, жіліктеп отырған ғалымдардың да бір айтары бар.

«Шал» сөзінің айтылатын реті бар екенін білеміз. Ақсақал деген қадірлі сөз­дің орнына жөн-жосықсыз қолданыла беретін атаудың мән-мағынасы бө­лек­теу. Дегенмен бұл – бөлек әңгіме. Аталы сөздің нарқы мен парқына аса көңіл аударып, сөз байлығымыздың қадіріне жетейік.