Ежелден халқымыздың тұрмысында жылқы ерекше маңызға ие. Желден жүйрік осы жануардың ең алғаш қазақ даласында қолға үйретілгені тарихтан белгілі. Бұл сөзімізге археологиялық зерттеулердің нәтижесінде Ботай мәдениетіне жататын Ботай қонысынан табылған бес мың жыл бұрынғы жылқы сүйектері дәлел. Демек, маңғаз далада желмен жарысқан тарпаңдарға ең алғаш біздің бабаларымыздың тақымы тиген. Содан бері қазақ пен жылқы бір ұғымға айналып кетті.

Заңғар жазушы Асқар Сүлей­ме­новтың: «Дарвин маймыл­дан жа­­ралса жаралған шығар, мен жыл­­қыдан жаралдым» деуінің ас­тарында ақиқат жатқан сияқты. Әри­не тек жағынан емес. Бірақ қалай болғанда да қазақ пен жыл­қының арасында бір байланыс бар екенін ішкі түйсігіміз сезеді. Хал­қымызда «Түбіміз – Түркі, түлігіміз – жылқы» деген сөз бар. Жылқы жануарын қазақтай күтіп баптаған, сынаған, сұлу тұрқын сипаттап өлеңге қосқан, тіпті тұтас поэмаға, романға арқау еткен халық жоқ шығар. Қазақта жыл­қыға қатысты аңызға бергісіз қызықты әңгімелер өте көп және сол әңгімелердегі жылқының іс-әрекеттерінен адам баласының өзі тағылым алуға болады. Расында, жылқы – өте ақылды, қасиетті жануар. Олардың басты қасиеті – тектік тазалығын сақтауында. Үйірдегі құлынның жынысы же­тіл­генде өз енесіне шаппауы бізге көп жайды аң­ғартса керек.

Аңыздағы Қобыландының Тай­бу­рылы, Қам­­бардың Қарақас­қа­сы, кешегі Ақан се­рі­нің Құлагері се­кілді сәйгүліктердің күн­делікті кү­­тімі мен бабы адамнан кем бол­мапты. Жалпы жыл­қы малын қа­зақ әу баста күш көлік ретінде пайдаланған. Сүтін ішіп, етін жеген. Содан соң алыс сапарларға, жа­уын­герлік жорықтарға мінген. Бер­­тін келе туымды тұлпарлар ұлттық ойындарға қосылған. Соның ішін­де күні бүгінге дейін бәйге мен көкпарды жылқысыз елестете ал­майсыз.

Жылқы жануарының екінші қа­сиеті – тән тазалығында. Жылқы еш уақытта иістенген суды ішпейді. Шөлдеп өліп кетуге бар, бірақ борысып, сасыған суға ерінін де тигізбейді. Ағын су табылмаса, бір орнында тұрып қалған көл суы­ның өзін ортасына дейін кешіп барып, тұнық, таза тұсынан шөлін қандырады. Міне, сондықтан да қа­зірде әлем ғалымдары “Ең таза және адам ағзасына қуат беріп, денсаулығын нығайтатын шипалы өнім жылқыда” деген тұжырым жасап отыр.

Біздің тілімізде «Ат құлағында ойнайды» деген төл тіркес бар. Бұл – шабандоздарға қатысты сөз. Бір кездері халқымызда жыл­қы­мен тілдесетін сыншы, се­йістер көп болған. Сағынайдың асын­дағы бәйгеге қосылғалы тұр­ған Көк­шеден келген Ақанның Құ­лагерін айнала бір қарап шығып, “Мынаған бәйгені шаппай беріңдер” деген Күреңбай сыншының бір ауыз сөзі Батыраштың балтасын қай­рады. Өйткені бәйгеден бір күн бұрын Көктұйғынның жаңа тастаған тезегін қысып тұрып, «Әттеген-ай, бойында бірер тамшы қамау тері қалыпты-ау. Бір күндік бабы кем болыпты» деген де сол Күреңбай еді ғой...

Қазір қазақта ондай атсейістер жоқ. Бар болса да, өте аз және олар­дың өзінің жасы қазір сек­сеннен асты. Өкініштісі, оларды ай­нал­соқтап жүрген, жолын жалғас­тыратын жастар жоқ. Әйтпесе, қа­зір елімізде арнайы құрылған “Ат спорты федерациясы” бар. Бұл федерацияның мақсаты – қа­нымызда, жадымызда болға­ны­мен, тұрмысымызда ұмытылып бара жатқан ұлттық спорттық ойын­дарды жаңғыртып, дамыту, жас­тарды ұлттық ойынға баулу. Ондағы мақсат: ат үстінде өскен баланың бойында өжеттік, еркіндік, батылдық мінез қалыптасады. Екін­шіден, жылқыға міну ер аза­мат­­тарда кездесетін көптеген жы­ныс­тық аурулардың алдын ала­тын көрінеді. Бұл медициналық тұрғыда жан-жақты зерттеліп, дәлелденген.

Өткен ғасырдың басында қазақ даласында төрт жарым миллион бас жылқы түлігі болыпты. Сол жыл­қыдан небары жиырма жылдың ішінде сегіз жүз мың бас қана қа­лыпты. Төрт түлігі сай байлардың өзі түйе мен қойды байлық деп есепке алмай, жылқысымен ғана мақтанған екен. Құнанбайдың өзіне 16 мың жылқы біткен дейді. Кешегі «Темір нарком» атанған мемлекет қайраткері Темірбек Жүргеновтың әкесі Қараның 7 мың жылқысы болыпты. Қырды жайлап, Сырды қыстаған Қараның сол жеті мың жылқысы суатқа құлағанда көлдің суы ортайып қалатын көрінеді. Жазушы Ахмет Тілеулиев өзінің «Қа­рақұм» романында кешегі ашар­­­­шылық нәубетінде қызыл им­перияның жандайшаптары Сыр бойын жайлаған ауылдардың бар­­­лығын тінтіп жүріп, қолға ұс­тап отыр­ған бірлі-жарым ірі қара ма­лын, соның ішінде жыл­қы­ларын ай­дап алып кетіп, Қар­мақ­шы жақ­тағы бір терең сайға өртей­тінін және сексеуілдің шоғына үйі­тіліп, тең­кейіп-теңкейіп қалған жыл­қы­лар­ды көрген жандардың да бар екенін жазады.

Енді бүгінде еліміздегі жылқы саны жүз мыңға жете ме екен? ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген орыс-казактарының атаманы Рябушкин: «Бұл қазақ дейтін халық атқа мінсе жынданып, есерленіп кетеді. Ешкімге бағынбайды. Қазақты ба­ғынышты ұстау үшін аттан айыру ке­рек. Қазақ қалай аттан айырылса, олар­дан бағынышты, олардан момақан, олар­дан сорлы халық жоқ» – десе, Сібір ше­бінің әскери бастығы, гене­рал-майор Веймарн: «Қазақты ты­­ныштандырып, жуасыту үшін, білдіртпей, бірте-бірте қа­зақ­тың күші мен байлығының қоры – жылқысын азайтып, ке­міту ке­рек. Қазақ жылқысы бол­маса, біз­ге қауіпсіз болады, амал­сыз ты­ныштанады», – депті. Рас. Бұны қазіргі үлкен буын аға­ларымыздың өзі мойындап жүр. Қазақтың рухы атқа мін­генде күшейеді. Астындағы ауыз­ды­ғымен алысып жер тарпып, тықыршып тұрған тұлпардың буы дем беріп, делебесі қозады. Жау­ға шапқанда «әруақ» деп ұран салып, еліріп кететіні де содан. Бейбіт күннің өзінде көк­пар тартып, бәйге шапқан жиын-тойларда жерде тұр­ған жан­күйерлердің өзі қиқулап теңселіп, толқып кетеді. Енді бү­гін қазақтың тақымы жылқыдан шығып кетті. Әріні айтпағанда, өткен ға­сырдың соңына дейін ауыл­дағы әр қазақтың қорасында кемі бір ат байланып тұратын. Қазір ауыл­дағы жүз үйдің біреуінің қо­расынан жылқы малының иісі шықпайды. Соғымға болмаса, те­мір тұлпар тізгіндеген бүгінгі жаңа қазақтарға жылқының тұр­мыстық қажеттілігі де бола қоймас. Десе де қазақ баласы ара-тұра жайдақ жылқыға қарғып мініп, тұяғымен тас туратып кең даланы көсілте шауып, ұран салып тұруы керек.