Көк түріктер мен аудан қазақтарының жерлеу рәсіміндегі ұқсастықтар

Бейіт басындағы адам жанының денесін тастап ұшып
кеткендігін білдіретін ою-өрнекбелгісі
Халқымыздың мыңдаған жылғы мұраларын зерттеген ғалымдар ең әуелі шет мемлекеттердің архивтері мен музейлерінде түпнұсқалары сақталып, бүгінгі күнге жетіп отырған дереккөздерге сүйінетіні сөзсіз. Аталған материалдардың ішінде бабаларымыздың өлікті жөнелту және өлікке тиесілі жора-жосындарға қатысты, «Өлген адамның денесі киіз үйге жайғастырылады. Балалары, немерелері және туыс-туғандарының еркек-әйелі жиналып, асына жылқы, қой сояды. Құрбандық малын алып келеді. Ат үстінде киіз үйді жеті рет айналып шықаннан кейін, үйге кірерде беттерін пышақпен тіліп, дауыс қылады, қанды жас ағады. Осылайша жеті рет қайталап барып тоқтайды.» делінген деректер арқылы атам қазақтан жерлеу және еске алу әдеп-ғұрыптары үзілмей жалғасып келе жатқанын байқауымызға болады.
Жалпы алғанда, қазақ халқының жерлеу рәсімі бірнеше кезеңдерден тұрады. Ең әуелі қайғылы хабарды туғандарына жеткізу үшін – естірту айтылған. Бұл жосынды жасы үлкен, өмір көрген, сөз құра алатын кісілер орындайды. Қаралы, қазалы үйге қарай дауыс шығарып келген соң жоқтау айтылады. Жоқтауды қара жамылып отырған шаңырақтың әйел кісілері орындайды. Әйел заты ішкі шерін тарқату үшін қайғырып жоқтағанда шашын жайып жібереді. Күн батқан соң жоқтау тоқтатылады.
Жоқтаудан кейін жұбату айтылады. Жұбатудан кейін көңіл айтылады. Көңіл айтылған соң қазалы әулеттің бірі қайтыс болушының жақсы қасиеттері мен атқара алмай кеткен іс-тілегін, ең соңында жанының ұжмаққа кіруін тілейтін дауыс айтады. Орындаушының дауысы жағымды әрі шешендік, ақындық өнерлі болуы құпталады. Дауыс айту жыл бойы орындалады.
Қазақ халқының өлікті жөнелту жора-жосыны атам заманнан келе жатқан әдет-ғұрып. Бұл мақалада бабаларымыздың ерте орта ғасырлардан осы күнге дейінгі жерлеу салты оқырман қауымға салыстырмалы түрде ұсынылмақ. Ислам дінін қабылдағаннан соң бұл дәстүр сәл жаңартылғаны болмаса байырғы ата салтынан онша өзгеріске ұшырай қоймағанын байқауымызға болады. Өлі риза болай тірі байымас, дегендей, қазақтар, Әруақтың киесі ұрады, деп, өлілердің ырзалығын алуға тырысып бабаларымыздың ежелгі салтынан ауытқымауға тырысқан. Сол салтты қазіргі қазақтар, әсіресе біздің аудан қазақтары осы күнге дейін берік ұстануда. Түрік қағанатында қағандар мен бекзадаларға қатысты айтылған бұл салт көк түріктердің тікелей ұрпағы болып саналатын қазақтардың өлікті жөнелту салтымен салыстыра зерттейтін болсақ төмендегі көптеген ұқсастықты байқауымызға болады.
Көк түріктер біріншіден, Өлген адамның мүрдесін киіз үйдің оң жағына қояды. Астына шөп салады. Бет жағына шымылдық ұстайды. Қазіргі кезде, аудан қазақтары, өлікті үйдің, бөлменің оң жағына қояды. Еденге құм, шөп төсейді. Шыбын-шіркейден шымылдық тағады немесе салқындатқыш қосып қояды.
Ат үстінде киіз үйді жеті рет айналып, үйге кірерде беттерін пышақпен тіліп, дауыс қылады, қанды жас ағады. Қазіргі кезде адамы қайтыс болған үйді айналу рәсімі ұмытылғанымен адамды немесе үйді айналғандарға, «адамды, үйді айналма!»–деген тыйым сақталған. Ал, бет тілу, дауыс қылып жылау сақталған.
Қайтыс болған патшаның дүние-мүлкін, малын түгелдей халыққа таратады.
Біздің өңірде өлген адамның, әсіресе көп жасаған, сыйлы кісінің киімін тәбәрік, жыртыс ретінде туған-туыстарына таратады. Сүйекке кірген кісілерге қайтыс болған адамның киімдерін үлестіру кешегі күнге дейін жалғасып келген болса, қазір бұл үрдіс сәл өзгеріске ұшыраған. Соңғы он бес-жиырма жыл шамасында қайтыс болған кісінің киген киімінің орнына сүйекке кірген адамдарға су жаңа киім үлестіріліп жүр. Осынымыз дұрыс емес. Ескі қазақы ұғыным бойынша қайтыс болған беделді, атақты, абыройлы кісінің киген киіміне сол адамның өзіне ғана тән иісі, қасиеті, киесі сіңіп сол киімді иемденген адамға сондай құт-қасиет жұғысты болсын деп ырымдаған.
Бала-шаға, туған-туыстары киіз үйдің алдыңғы жағында жерошақтың маңында жылқы, қой сойып, өлікті жөнелту дайындығын жасайды. Өлген адамның жанына меншік атының кекілін, құйрығын шорт кесіп, тұлдап жылқыға жібереді. Оны жыл уағына дейін еш адам мінбейді. Арғы түріктер өлікті мініс жылқысымен бірге жерлеген. Одан соң, мәйітті жылқының бас сүйегімен бірге жерлеу ғұрпына ауысып, бертін келе қайтыс болған кісінің мінген атын тұлдап оның асына сойылатын болған. Осы күндері де аулада, жерошақ маңына мал сойып, өлікті жөнелту дайындығын жасайды. Меншік атының кекілін, құйрығын шорт кесіп, тұлдап жылқыға жіберу салты ұмытыңқырағанымен бірен-саран жасайтындар кездесіп тұрады. Жылдығына сайланған жылқы күтімге алынады.
Ат жетер жердегі халыққа, туған туыс, құда-жегжатқа хабар береді. Қазіргі кезде де халыққа, туған туыс, құда-жегжатқа хабар береді.
Келген туған-туыстар, ет жақын таныс, көңілдес адамдар «ой, бауырымдап», аттың екі жағына құлап, ат бауырына түсіп жылап келеді. Өлік жатқан ауылдың адамдары оларды аттан түсіріп алады. Қазіргі кезде, келген туған-туыстар, ет жақын таныс, көңілдес ер азаматтар сыртта қаз-қатар тұрған ер кісілермен «ой, бауырымдап», оң және сол кеуделерін түйістіріп көріскен соң армасын айтады да үйде алқа-қотан отыра қайғырып сықтаған әйелдер бөлмесіне тізе бүгіп, жоқтау тыңдайды да көңіл білдіріп шығады. Ет жақын бауырлары қаза тұтып отырған әйел туыстарымен бір тізерлеп кеуде түйістіре көріседі.
Еркектер жылап, әйелдер дауыс салып бетін жыртып жоқтайды. Қазіргі кезде біздің ауданда еркектердің жылауы сирек кездеседі. Ал әйелдер дауыс салып бетін тіліп жоқтайтын салт сақталған.
Қазақтардың азалы үйде жоқтау айтуы, дүние жүзіндегі кез-келген халықтың жерлеу және еске алу әдеп-ғұрыптардың ішіндегі ең ерекшеліктерінің бірі ретінде қарауға болады. Себебі, аса қайғылы жағдайдағы отбасының, оның ішінде қайғырушылардың мұңын, қайтыс болған туысына қатысты айтылған өлең-жоқтау арнаулары шерінің тарқап, ес жиып, бойларына қуат берері сөзсіз.
Ауылдың ұлы кәрілері күннің сәтін таңдап, өлікті шығару күнін белгілейді. Жаз маусымдарында өлікті бір күннен артық қондырмауды ойлайды. Бұл күндері, ауылдың ұлы кәрілері күннің сәтін таңдап, өлікті шығару күнін белгілейді. Соңғы кездері жыл мезгіліне қарамастан өлікті бір күннен артық қондырмауды ойлайды.
Мүрдені жуып-шайып, шаш, тырнағын алып, ақыретке орайды. Қазіргі кезде мүрдені жуып-шайғанымен шаш, тырнақтарын алмай ақыретке орайды. Мүрдені үш қайтара жуады. Сүйекті жууға негізінен 3-5 адам кіреді. Жуып болған соң кебіндейді де үш жерден, яки, төбе, белдемше және төменнен буады.
Мүрденің жаназасын шығарып, үйден алып шығады. Қазір де мүрдені үйден алып шығып жаназасын есік алдында шығарады.
Солтүстік босағадан (жақтан) дауыс көтерілді (жоқтау айтылды). Осы күндері де өлікті шығарып бара жатқан кезде қазан жақта әйелдер отырып дауыс көтеріп, жоқтау айтатынын көрсетіп тұр.
Үйден мүрдені еркектер алып шыққанда, әйелдер жоқтау айтып, күңіреніп үйде қалады. Марқұмның қызы бетін жыртып қан шығарып жоқтау айтса, шешесі не әйелі от басын қышқаш, көсеумен сабалап, жылап отырып қалады. Басқа әйелдер бұларды уатумен болады. Қазіргі кезде де үйден мүрдені еркектер алып шыққанда, әйелдер жоқтау айтып, күңіреніп үйде отырып қалады. Жаназа оқылар кезде әйелдер есік алдында тізе бүгіп отырады. Марқұмның қызы жоқтау айтқанымен бетін жыртып қан шығаруы ұмытыла бастаған. Әйелі аулада тігілген киіз үйді қышқаш, көсеумен сабалап, жылап отырып қалатын кездер кездесіп тұрады. Басқа әйелдер бұларды уатумен болады.
Өлікті ақымдап қазған жерге жерлейді... мәйіт басын солтүстік-батысқа қаратады. Өлік көмілген соң, дұға жасалады. Аты-жөнін жазып, басына тас орнатады. Қазіргі кезде де өлікті белге дейін қазған жерге жерлейді. Қазақтар өлік басын солтүстік-батысқа қаратқанымен мұсылман болғандықтан жүзін құбылаға бұрады. Өлік көмілген соң, құран оқылады. Басына белгі тас немесе қада қадап қояды.
Сүйекшілер ауылға келіп, беті-қолын жуып, тазаланып асқа отырады. Аруаққа дұға бағышталады. Қазір де сүйекшілер үйге келіп, беті-қолын жуып, тазаланып асқа отырады. Аруаққа құран оқылады.
Жетісіне дейін сүйек шыққан үйде шырақ жағулы тұрады. Сонсоң жетісін белгілеп өткізеді. Қазіргі кезде жетісі, қырқына дейін сүйек шыққан үйде шырақ немесе электржарық жағулы тұрады. Жетілігі қырқына шейін аптаның бейсенбі күндері өткізіліп тұрады.
Қырқын белгілеп өткізеді. Қазір де қырқын белгілеп өткізеді.
Жылдығында ат шаптырып, палуан күрестіріп ұлы жіңгір ас береді. Бұл асқа иесі өлген күні кекілі мен құйрығын шорт кесіп, тұлдап қоя берген аруақтың жанына балаған өздік атын сояды. Басын биік жартасқа шығарып қояды. Қазіргі күндері жылдығында немесе асында ат шаптырып, палуан күрестіріп ұлы асты ауқатты кісілер беріп тұрады. Асқа аруақтың жанына балаған өздік атын сояды. Құрбандыққа шалынған мал бас сүйегін аяқасты қылмай биік жерге шығарып іліп, қадап қояды.
Жылдығына дейін өлік жатқан молаға сандықша орнатып, сыртына қорған тұрғызады. Қазіргі кезде жылдығына дейін өлік жатқан молаға қорған орнатады. Қорған көбінесе төртқұлақ, күмбезді кесене, мұнара немесе ыспа үлгісінде тұрғызылады. Кесененің қас бетіне марқұмның аты-жөні, тегі жазылған көктас қаланады.
Бұл күні (жылы, асы) ерлер де әйелдер де бір киерлерін иығына іліп, қабір басына жиылады. Қазіргі күндері де қабір басына әйел кісілер тек қырқы өткізілген соң ғана баруға хақылы.
Әкесі (ағасы), әкесінің аға-бауыры қайтыс болса, баласы, інісі және аға-бауырларының баласы өгей шешесіне, жеңешесіне, жеңгесіне үйлене береді. Тек үлкендері өздерінің баласы есепті адамдардың жесірмен шатасуына болмайды. Жетімін жылатпай, жесірін қаңғытпай, өзіндік салт-дәстүр тәрбие үлгісімен ерекшеленген халқымыздың әмеңгерлік жолын аудан халқы осы күнге дейін ұстануда.  
Соңғы жылдары Моңғолияда Ғұн молаларына жүргізілген қазба жұмыстарында мүрденің басына түрік дәуіріндегідей жастық қойып жерлегендігі анықталған. Қытайлардың б.з. ІҮ ғасырында қазақтардан сұрап жазып алған өлікті жөнелту дәстүрі біздің аудан қазақтарінікімен сәйкес келетіндігін байқауға болады. Аудан қазақтарының ұлттық жерлеу және еске алу әдеп-ғұрыптарының тек өлікті жөнелтуінде ғана шариғи өзгерістері болмаса қалған рәсімдерінің барлығы дерлік ислам дініне дейінгі наным-сенімге тән. Мысалға, ақыретке орау (көк түріктер әйел мүрдесін ақ киізге орап арулап ақыреттеген), ас беру (жетісі, қырқы, жылы, асы), топырақ салу, жоқтау айту, жылау, бетін жырту, шашын жаю, т.т. жосындар.
Байырғы түркілер мүрдені жерге орналастырғанда, басын батыс-солтүстікке қаратып, басының астына шым немесе тастан жастық қойған оқиға Моңғолиядағы көптеген молаларды қазған кезде анықталған. Бізде өліктің басын солтүстік-батысқа қаратып, бетін Мекке жаққа бұрып қояды. Көр қазушылар өлікті орналастыратын жерді сызып белгілеп, мәйітті қабіріне жатқызған соң жүзін құбылаға бұрып, туыстары белдемше шүберегіне бір-бір шымшым құм салып, шамамен бір уыстай топырақты өліктің сол иығының астына қояды. Бұл салт та көне түркілерде кең тарағаны анықталды.
Күлтегін, Тоныкөк, т.б. ескерткіштер кешенінде қада тастар (балбал)  орналасқан. Олардың кейбірі бірнеше шақырымға дейін, ондап, жүздеп созылып жатыр. Ол заманда өмірде атақты болған марқұмның жерлеу рәсіміне қатысушы ру, тайпа басылары бір-бір тас қадап кететін болған. Мысалға, мен табын тайпасынан бұл жерлеу рәсіміне қатыстым деп, ру таңбасын ойып қадап кететін болған. Қазіргі уақытта мәйітті жерлеген кезде жерлеуге қатысушы әрбір адам бірнеше күрек топырақ салады да қолындағы күректі кезек күтіп тұрған келесі адам қолына бермей жерге тастайды, міне осы жоралғыны бұрынғы ата-бабаларымыз қада тастар арқылы жасаған. Қазіргі түрі жеңілдеп, оңайланғаны, яки марқұмды о дүниеге аттандыруға қатысушылар қада тастардың орнына топырақ салу арқылы жерлеу рәсіміне қатысқандығын білдіретін ескі жоралғы жұрнағы.
Көк түріктердің тасқа қашап жазған деректерінде адам өлімінде мүрдені қай күні жерге тапсыратыны туралы жан-жаққа хабар жеткізетіндігі туралы атпен шапқылайды, деп көрсеткен. Қазіргі кезде мұны біздің өңіре хабаршы, шақырушы деп айтайды. Кейбіреулерге хабар жетпей қалса «өлігінен де шеттетті» деп, ренжіп қалады. Соңғы жылдары хабарды арнайы хабаршы-шақырушылар үй араламай-ақ заманауи байланыс құралдары немесе шақыру қағазымен білдіріп жүр.
Өлік шыққан үй әйелдерінің шашын жайюы қазақ әйелдерінің ұлттық жосыны. Қазақтар, әйел кісілерге, әсіресе қыздарға қайғы-қасірет белгісі деп күнделікті өмірде шашын тарқатып жүруге қатты тыйым салған. Өлім-жітікте ғана орындалатын шаш жаю ғұрпын осы күнгі қыз, әйелдеріміз сән үрдісіне айналдырып алулары, әлбетте өкінтерлік, қасіретті жайт.
Бабаларымыздың мәйітті жер қойнауына тапсыру және басын солтүстік-батысқа қаратып қою ежелгі ғұрып бойынша атқарылғанымен қабірге пайдаланылатын материалдар өзгеріске ұшыраған. Аудан қазақтары өлікті жер қойнауына тапсырған соң көрдің бетіне 5, 7 немесе 9 дана бөрене немесе шпалдардың арақашықтығын түзей келе көлденең жатқызады. Оның үстіне қара қағаз немесе целлофан материалын төсеген соң бетіне ұзына бойы қалыңдығы бір қарыс шамасында қамыс яки пішен-шөп төсеп оның үстін топырақпен көмеді. Топырақты тізеден асырмай ұзына бойы шошайтып үйеді. Көріп отырғанымыздай жерлеу рәсіміне шпал (бұл құрылыс материалы майға әбден сіңдіріледі), целлофан, қара қағаз секілді материалдарды пайдаланады. Аталған құрылыс материалдар құрамында химикаттар көп болғандықтан шариғи тұрғыдан алғанда мұсылман адамын бұлай жерлеу жағымсыз іс. Себебі, топырақтан жаралған адам сүйегі табиғи жолмен топыраққа тез айналып кеткендігі құпталады.
Шариғатта қабірді басу күнә болғандықтан адам, жануар үстін таптамау үшін қоршауға рұқсат етілген. Егер қорымның сырты толықтай қоршалса, онда марқұмның басына құлпытас, яғни белгі қоюмен шектелу керек. Ал қорым толықтай қоршалмаса, аяқасты қалып, жан-жануарлардың таптамауы үшін шектен шықпайтындай етіп қоршауға рұқсат етіледі. Құлпытас орнату мен қабірді қоршауда шариғат талабынан артық кету, ысырапшылдыққа жол беру харам саналады. Зәулім тас, қажетсіз қоршау, үлкен сәнді күмбездер орнату, қашап сурет салу және басқа да осы сияқты амалдар ысырап әрі бәсекелестік болғандықтан оларға тыйым салынған. Алайда, мәйіт жерленген орынды қиындықсыз табу үшін, қабір басына белгі қойып, аты-жөнін жазуға рұқсат берген.
Ауданымызда өмір сүріп жатқан қазақ халқының жерлеу рәсімдері мен дүниетанымы сонау ерте орта ғасырлық көк түріктерден әдет-ғұрып сабақтастығы үзілмей келе жатқандығың анық байқауымызға болады. Тек, соңғы онжылдықтарда жерлеу және зират соғу кезінде заманауи құрылыс материалдарын шариғи жерлеу талаптарына қайшы келетін жайлары белең алып барады. Бір ерекшелігі, ауданымызда жерлеу рәсімінің ежелгі дәстүрін толықтай сақтап келе жатқан ауылдар да бар. Мысалға, Есет батыр ауылындағы тама ағайындар мәйітті жерлеуді ескі салт бойынша атқаруда. Яғни, аталған құрылыс материалдарының орнына (целлофан, шпал, қара қағаз, т.т.) тек орама (бура) пайдаланады. Жерлеудегі бұндай материалды ата-бабаларымыз ықылым заманнан қолданып отырғанын айта кеткеніміз жөн. Яғни, бірнеше бөрене, шпал, қара қағаз, целлофандардың орнын жалғыз орама атқарады. Ораманы жасау тәсіліне келер болсақ ол өте қарапайым. Ол үшін көр ұзындығынан сәл ғана ұзынырақ бір дана бөрене мен бір құшақ қамыс жеткілікті. Қамысты бөрененің дәл ортасынан құшақтай айналдыра орап, бел тұсынан немесе үш жерінен қамыспен, не жіп-арқанмен буып тастайды. Мәйітті көрге орналастырған соң ораманы көрдің қақ ортасымен ұзына бойы жатқыза салады да үстін топырақпен тізеге дейін үйеді.
Бүйтіп жерлеу бұрыннан келе жатқан ғұрып, ал, осы кездері мүрдені жерлеу рәсіміне пайдаланып жүрген құрылыс материалдары (цемент, тас-шебень, арматура темір, мәрмәр, қара қағаз, кірпіш, битум, т.т.) шариғи жерлеу рәсімдері негізінде құпталмайтынын жоғарыда атап өттік. Бұл материалдарды тек ХХ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай, яғни билік атеизмді ұстанған кезеңнен (жаназа орнына мәйітті митингімен, оркестрмен жерлеу, көктасқа сурет салу, т.т.) бастап кеңінен қолданыла бастаған. Оған дейін бейіт құрылыстарына табиғи материалдар пайдаланылған. Мысалға, аудан төңірегінде ХХ ғасырдың екінші жартысына дейін тұрғызылған кесене, мұнара, ыспалардың барлығы дерлік шариғи талаптарға толықтай сай келеді. Бұл бейіттерді салған кезде, қамыс, ағаш және қам кесек қана қолданылған. Жазу тас белгілеріне көк тас немесе кәдімгі қара тас пайдаланылған. Аталған уақытқа шейін бейіт құрылыстарына қыш, тас немесе жермен сіңіспейтін басқа да жат материалдар өте сирек жағдайда ғана болмаса басқа кездері қолданылмаған.
Сонымен қатар, жерлеу ғұрпында ою-өрнектер мен сол ою-өрнектердің түстеріне қатысты мағлұматты да айта кеткеніміз жөн. Ықылым заманнан осы күнге дейін жетіп отырған бабаларымыздың бұл ою-өрнектері ғылыми түрде хайуансал мәнері (зверийный стиль), өсімдіксал мәнері (растительный орнамент), ғарыштық мәнер (космогонный) деген атаумен белгілі. Тарихи деректерге сүйенер болсақ ата-бабаларымыздан қалған ою-өрнектерде байырғы наным-сенімдік символикалық астарлар бар. Мысалға айтар болсақ, «егізжұп» өрнегінің бейнесі шеңбер, әлем кеңістігі. Шеңбердің іші қақ ортасынан бөлінген, яғни дүниедегі заттың бәрі егіз деген философиялық ұғымды білдіреді, өмірлік пен бақилық, өлі және тірі табиғат, күн мен түн, жақсылық пен жамандық деген секілді. Ою-өрнектермен қатар түр-түстерді де пайдалану орнын шатастырмай нақ тауып, орын-орнына қоя білу қажет. Әрбір түстің өз мән-мағынасы бар. Мысалы, көк түс бабаларымыздың наным-сенімінде көк тәңірісі, мәңгілік пен аспанды меңзесе сары түс көбінесе қайғы-мұңның нышаны. Өмірден озған адамның жас шамасын киіз үй белдеуіне тігілген ту арқылы білдірген. Ұзақ жасап шашы ағарған кісілер қайтыс болғанда есік алдына ақ, орта жастағыларға ала, ал, көктей солып қыршын кеткен жастар қайтыс болғанда жасыл түсті ту тігетін болған. Қазақтың ең ауыр қарғыстардың бірі, «Көк тігілгір!»-деген қарғыс «Жастай өл!»-дегенді білдіретінін осыдан байқауымызға болады.
Ою-өрнекті және оған таңдалатын түр-түсті пайдаланғанда оның мән-мағынасына көңіл бөліне бермейді, себебі ою-өрнек пен түр-түстің астарын түсінетін, оның құпиялылығын оқи алатын адамдар өте сирек. Ер және әйел кісілердің киімдеріне, қыз бен ұл балалардың киімдеріне, бас пен аяқ киімге, үстіңгі және астыңғы, іш пен сырт қиімдерге салынатын әрбір ою-өрнектің және соған ылайық түр-түстің де өлі мен тірі табиғат секілді өз орны мен мән-мағынасы болады. Сонымент қатар, белден жоғары орналасатын оюларды етек, балаққа және керісінше кестелеп жүрміз. Бұның барлығы сол оюдың түпкі мағынасын түсінбеуден туындаған кемшіліктер.
Қазақта бейіт құрылыстарының төрт бұрышындағы мұнараларға, кесене қабырғаларының құс ұшып-қонар үстіне адамның бұл дүниеден, о дүниеге өткендігін айғақтайтын, яғни адам жанының денесін тастап ұшып кеткендігін білдіретін ою-өрнек салынады. Аталған өрнектерді аудан төңірегінде орналасқан бейіттерден (әсіресе кенттің шығыс жағындағы бейіт.-М.А.) көріп, байқауға болады. Бір өкініштісі әлгі ою-өрнектер осы күндері азаматтардың күнделікті киіп жүрген киімдері мен тіршілігі қайнап тұрған объектілерде де кездесіп тұрады.
Қасиетті Құранда, «Әрбір жан өлімнің дәмін татады» демекші дүниге келген барша адам баласы өлімді татары хақ. Ал енді сол өлікті жер қойнауына жөнелту тірілердің парызы. Әрбір жанның өлімі оның кіші қияметі делінеді. Қаза дүниелік мүддені, пенделік пиғылды паш ететін де, тамаққа тояттайтын жер емес. Әркім ол істі шама-шарқынша қарап атқаруы тиіс. Қазақта, қаралы үйде қазан көтерілмейді, деген нақыл сөз бар. Марқұмның отбасына көршілерінің тамақ дайындап беруі сүннет етілген. Шариғатта жұртқа тамақ тартудың сауапты іс екендігі баяндалғанымен ысырапшылдыққа, шектен тыс аста-төк құдайы тамақ беруді бұйырмаған. Және қаралы үйдің тұрмысы төмен болса, жұртқа қарыздар болса немесе қарызданып ас беруі дұрыс емес. Дегенменде, қазақ болған соң қонақтарға дастархан жайылмай тұрмайтыны және бар. Біздің ауданда бұндай кездері қазалы жандарға ас-тағамды туған-ағайындары, жора-жолдастары мен көрші-көлемі қол ұшын беріп, қолдан келген көмегін аямайды. Қазалы отбасының ауласында немесе көрші аулаларда ас-тағам жасалады және қазалы үй мүшелері мен ет жақындарына сол үйдің бір бөлмесіне және қоңсы-көлемнің үйлеріне дастархан жайылып қонақ күтіледі. Жалпы, өлілердің атынан жасалатын жақсылықтардың түпкі мәні беріліп жатқан садақаның Тәңірінің құзырында қабыл болуын жалбарынып тілеу. Ал жұрттан қалмаймын деп бәсекеге бағытталған, елден ерекшеленейін деп мақтаныш үшін берілетін астың сауабы шамалы.
Аудандық мешіт қызметкерлері соңғы кездері мәйітті жерлеу ісі кезек күттірмейтін негізгі міндет болғандықтан ең әуелі өлікті жер қойнауына тапсырып содан соң басқа (қонаға, құдайы табақ тарту, т.т.) тірліктерді атқаруға болатындығын және қонақасыны тек сырттан, алыстан келген қонақтарға, онда да көрші үйлерде тартылу керектігін насихаттап жүр. Сонымен қатар, мешіт қызметкерлері мен қазалы отбасы ағайындар арасында жерлеу рәсімдеріне қатысты түсінбеушіліктер де туындап тұратынын мойындауымыз керек. Бұл келіспеушіліктер негізінен жерлеу рәсіміне қатысты кеңес, қонағаларға дін өкілдерінің қатыспауынан немесе шақырылмауынан туындайды. Мысалға, өліктің туыстары жерлеу ісіне қатысты барлық тірліктерді (кеңес, қонаға, дастархан мәзірі, т.т.) жасап болған соң барып қана мешітке келіп немесе телефон арқылы, –Намазын бүгін (ертең) түскі 11-ге белгіледік.– деген сияқты талап-тапсырыстарымен келеді. Былайынша айтқанда, молдаларды тек жаназа шығаруға ғана шақырады. Негізінде, қайтыс болған үйдің жерлеу рәсіміне имам немесе мешіттің бір қызметкері бастан-аяқ араласқандары жөн, өйткені қарапайым адамдар біле бермейтін ислам дінінің шариғи жол-нұсқалары бар. Мысалға, судан, оттан немесе басқа да апаттардан қайтыс болғандардың мәйітін жууға немесе кейбір мүшелерінің жойылып немесе мүлдем табылмауынан жаназасын шығарудағы жөн-жосы, тағы да басқа келіспей атқарылған мәселелердің арты дауға ұласпас үшін дін өкілдері жерлеу рәсімінде басынан аяғына дейін болғандары жөн.  
Ауданымызда және еліміздің басқа да қазақы өңірлерінде жаназаға қатысты орын алып жүрген келеңсіз мәселенің тағы бірі – көлік пұлы. Жасыратыны жоқ қазіргі таңда жерлеу рәсіміне алыс-жақыннан келген қонақтар өлік шығып жатқан үйден (басқарушылардан) өздерінің мініп, жалдап келген көліктерінің жол ақысын өтеуді талап етеді. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Кімде-кім бір адамның жаназасына қатысса, оған бір қират сауап бар. Ал кім жерлегенше қатысса, оған екі қират сауап болады.»–дейді. Адамдар, «Екі қират деген не?» деп сұрағанда, Алланың Елшісі: «Ол екі үлкен таудай сауап дегенді білдіреді»,–деп жауап берген екен (Бұхари риуаяты). Яғни, жаназаға қатысу әрбір адамның сауап ісі. Сол сауапты алу үшін кеше ғана дүниеден өткен ата-әкелеріміз аудан орталығындағы жаназаға қатыспақ ниетпен бірнеше шақырым жердегі ауылдардан атпен, есекпен немесе жаяулап қатынағанын көрдік. Заман қаншама дамып кеткенімен сауап іс істеу әр адамның иман-сеніміне байланысты бола бермек. Кешегі әкелеріміз есекпен дарияның арғы бетіндегі ауылдан жаназаға «сауап үшін келдім»–десе, бүгінгі ағайын сауапты да саудалайтын «кәсіпкерлікке» жеткені. Жақсының жақсылығын айтудан ада емеспіз, әлбетте, жаназаға қатысушылардың барлығы «кәсіпкер» емес, қаңқу сөзден асатын болсақ шын қасиеттіні де көріп жүрген жайымыз да бар.
Мақаламызды қорыта келе, өткен ғасырларда Қазақстан территориясында өмір сүрген арғы қазақтар мен осы кездері ауданымызда өмір сүріп жатқан бүгінгі қазақтардың жерлеу және еске алу әдеп-ғұрыптарына салыстырмалы түрде жалпылай сипаттама берілді. Аудан төңірегінде ерте орта ғасырлар мен орта ғасырлар әдеп-ғұрыптары зерттелмеген тақырып және сол ғасырлардың қорымдары да жоқтың қасында, сондықтан келешекте өз зерттеуін күтіп тұрған ескерткіштер ашылады деген сенімдеміз.

Марат Ақмырзаұлы Шөмекей,
Жалағаш аудандық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми қызметкері.


Пайдаланылған материалдар:

1. Құран-Карим. Әли Имран сүресі, 99-аят
2. С.Жолдасбаев. «Қытай жылнамаларындағы түріктер туралы деректер»  «Қазақ тарихы» журналы. Абай-ақпарат 23.09. 2010 ж.
3. Жаназа және жерлеу рәсімдері. ҚМДБ. Астана, 2017 ж.
4. Қ.Сартқожаұлы: «Түркі жазуының музейі әлемде бізде ғана бар» 17.05.2017.
   National Digital History порталы.