Кенжеғара Сүлейменов, Қоғамдық штаб төрағасы: Жалпыхалықтық референдумның мемлекет болашағы үшін маңызы зор

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Үндеуінде 5 маусымда жалпыхалықтық референдум өтетінін айтып, оның ел болашағы үшін маңыздылығына тоқталған. Содан бері елде «Алдағы айдың басында өтетін саяси науқанда Ата заңымызға қандай өзгерістер енеді?» деген сауал көп айтылып та жүр. Жалағаш ауданында да референдумның маңыздылығын насихаттауға бағытталған қоғамдық штаб құрылып, елді мекендерде әр сала қызметкерлері, халық арасында түсіндірме жұмыстарын бастап кетті. Түсіндірме жұмыстарының бірінде саяси науқанның маңыздылығын кеңінен тарқатқан аудандық қоғамдық штаб төрағасы Кенжеғара Сүлейменовпен сұхбаттасқан болатынбыз.   

– Аға, бағана алдағы айда өтетін саяси науқанға қатысты халықпен кездесуде тұщымды ой айттыңыз, әңгімемізді сол жалпыхалықтық референдумның маңыздылығынан бастасақ. Жалпы бұл саяси науқан халық үшін қаншалықты пайдалы?

– Оның маңызын кеңінен түсіндіру үшін алдымен Мемлекет басшысының Қазақстан халқына жолдаған Жолдауына шегініс жасаған дұрыс. Саяси құжатта Қасым-Жомарт Тоқаев саяси жаңғыру туралы ау­қымды бағдарлама ұсынды. Жолдауда айтылған бастамалардың мақсаты саяси жүйемізге түбегейлі  өзгеріс енгізуді көздейді. Оның шындығында халықтың талап-тілегінен туындап отырғанын мойындауымыз керек. Себебі қазір бәрі де мемлекетті басқару ісіне қаты­суға үлкен мүмкіндік берілгенін қалайды. Өйткені саяси үдерісті түбегейлі демо­кра­тия­ландыру қажет. Ал оны  жүзеге асыру үшін бірінші кезекте Ата заңымызға өзге­рістер енгізген дұрыс. Мұны Президент де түсініп отыр. Кешегі Үндеуде жалпыхалықтық референдум өткізу мәселесін көтеруі де сондықтан. Біз қазір конс­титуциялық реформаның шешуші ке­зеңіне қадам басып отырмыз. Енді Ата заңды өз­гертуіміз керек. Өйткені оның ел тағдыры үшін айрықша мәні бар.

– Жалпыхалықтық референдумда Ата заңға қандай өзгерістер енгізіледі? Қазір халықтың көкейінде жүрген сауал да осы...

– Ата заң баптарының үштен бірі өзге­реді. Яғни Конституциямыз мүлде жаңа сипатқа ие болады. Президенттің республикалық референдум өт­кізу туралы бастама көтеруі де сондықтан. Ондай ауқымды өзгеріс халықтың шешімімен жүзеге асырылғаны дұрыс. Міне, алдағы саяси науқанның маңызы да осында. Бұған дейінгі Ата заңымызға қатысты өткен референдумдар тарихына шолу жасайықшы. Бұған дейін Конституцияға енгізілген өзгерістер тек Парламентте талқыланатын. Тұтас ұлттың тағдырына қатысты шешімді халықтың талқысына салу – үлкен көрегендік. Міне, Президентіміз осындай қадамға барып отыр. Алдағы референдум мемлекет бо­лашағын айқындайды. Сондықтан алдымызда дауыс беріп, осы тарихи бетбұрысты жа­сауға өз үлесімізді қосу міндеті тұр.

– Конституциялық реформаның бағыты не?

– Ол барлық мем­­­­­лекеттік модельді кешенді түрде өз­гер­­туге бағытталған. Яғни супер­пре­зиденттік басқару үлгісінен ықпалды Пар­ламенті және есеп беретін Үкіметі бар президенттік республикаға толыққанды кө­шуді көздейді. Кеше Мемлекет басшысы Конституциялық реформаның биліктің өкіл­­­ді тармағын айтарлықтай күшейтетінін айтты. Енді мәслихаттардың ықпалы арт­ады. Мәжіліс пен облыстық мәслихаттар депутаттарын сайлаудың аралас моделінің енгізі­луі сайлаушылардың пікірлерін барынша толық  қамтуға мүмкіндік береді. Тағы бір құптарлық бастама аудандық және қалалық мәс­ли­хат­­тар­дың депутаттарын сайлаудың ма­­­­жо­­­­­­­ри­тарлық жүйесі толық ен­гі­­­­­­зі­леді екен. Бұл өңірлердің тыныс-тіршілігіне аза­мат­­­­­­тардың ықпал ету мүмкіндігін арт­ты­ру­ға мүмкіндік туып отыр деген сөз.

– Сіздің ойыңызша қазіргі қоғамға мұндай ауқымды өзгеріс қажет, солай ғой...

– Қателесіз, бұл менің ғана қалауым емес, барша отандасымыз жалпыхалықтық референдум болғанын қалайды. Мұндай үлкен шешімнің халықтың талап-тілегінен туындап отырғанын Президенттің өзі де айтты емес пе? Сондықтан конституциялық түзетулер жобасы халықтың сұранысына не­­гіз­деліп отыр. Яғни ол қоғамның мүд­десі үшін жүзеге асы­рыл­ады. Кеше аудандық газеттен Мемлекеттік хатшының осы саяси науқанға қатысты үлкен мақаласын оқып шықтым. Сонда Ата Заңға енгізілетін өз­­ге­рістер мен то­лық­тырулар жобасын тәжірибелі заң­гер-құқықтанушылар және кон­­­с­ти­­ту­ция­лық құқық саласының маман­дары әзірлегені жазылған. Тіпті оған Консти­ту­циялық Кеңес де жоғары баға беріпті. Ал «Осындай бірнеше сүзгіден өткен үлкен құжат қазіргі қоғамға керек пе, керек емес пе?» деген сауал артық сияқты.

– Бұл референдумда қандай өзгерістер қамтылады?

– Біріншіден, Суперпрезиденттік басқару үлгі­сі­нен пре­зиденттік республикаға толық көшеміз. Екіншіден, бірқатар билік өкілеттігі қайта бөлінеді. Үшіншіден, Парламенттің рөлі күшейіп, мәр­те­бе­сі артады. Сондай-ақ елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігі артады. Азаматтардың құқықтарын қорғау тә­сіл­дері толығады. Мен қазіргі қазақ қоғамына да қажеті осы деп ойлаймын. Сондықтан оған дауыс беріп, Қазақстанның болашағын жарқын ету аға буынға да, орта буынға да, жас буынға да азаматтық міндет деп ойлаймын.

– Жаңа сіз айтып өткен Суперпрезиденттік басқару үлгі­сі­нен пре­зиденттік республикаға толық көшуде не ұтамыз?

– Бұл сауалыңызға жауап берер алдында Президенттің мемлекет басқару ісіндегі рөліне тоқталайық. Президент бірінші кезекте барлық азаматқа тең мүмкіндік берілуін қамтамасыз етуі тиіс. Міне, осы ретте Конституцияның 43-бабына 4-тармақ қосылады. Онда «Президенттің жа­қын туыстары мемле­кет­тік саяси қыз­мет­шілердің, квази­мем­лекеттік сектор субъек­тілері басшы­ла­рының қызмет­терін атқаруға қақысы жоқ» деп жазылған. Сондай-ақ Ата заңымыздың 43-бабына 3-тармақ қосылады. Онда Қазақ­стан Рес­­­пуб­ликасының Президенті өз өкі­лет­тік­терін жүзеге асыру ке­зеңінде саяси пар­тияда болмауы тиіс екені жазылған. Бұл шектеу Конституциялық Соттың, Жо­ғар­ғы Соттың және өзге де сот­тар­­дың төрағалары мен судьяларына, Орталық сайлау комис­сия­­­сы­ның, Жоғары аудиторлық пала­та­сының төрағалары мен мү­ше­­­­леріне де ортақ. Нәтижесінде саяси бәсеке ар­тып, бар­лық саяси партияны дамы­туға тең жағдай қалыптасары сөзсіз. Яғни әділ шешім қабылдауға мүмкіндік туады.

Тағы бір айта кететін жайт, Тұңғыш Президенттің Пре­зи­дент лауазымына қатарынан екі рет­­тен көп сай­лануына мүмкіндік бе­­­ре­тін, оның мәртебесі мен өкілеттіктері Кон­ституциямен және конституциялық заң­мен айқындалатын 46-­бап­тың 4-тармағы Ата Заңнан алы­нады. Мұнан бөлек Конституцияның 91-бабынан Тұң­ғыш Президенттің тәуелсіз Қазақ­станның не­гізін салушы деген мәр­­­­­тебесі туралы норма да алы­нады. Енді референдумда тиісті аумақтағы ахуалға жауап­ты жергілікті өкілді және атқа­рушы орган­дар­дың жергілікті мем­лекеттік басқару және өзін-өзі басқару өкілеттігі кеңейеді.

Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдерінің құзы­ретке ие болу тәртібіне де айтарлықтай өзгеріс енеді. Яғни енді оларды Президент облыс ау­ма­ғында ор­наласқан мәс­ли­хат депу­таттарының немесе респуб­ликалық маңызы бар қа­лалардың және аста­наның мәсли­хат де­путаттарының келісімімен та­ғайын­­дайды. Демек алдағы уақытта жергілікті мәслихаттардың рөлі артады. Ал ол жергілікті мәслихат депутаттарын халық сайлайтынын жақсы білесіз. Айналып келгенде, барлық шешім халықтың келісімімен жүзеге асады.

– Аға, жаңа сіз айтып өткен бірқатар билік өкілеттігін қайта бөлу, Парламенттің рөлін күшейтіп, мәр­те­бе­сін арттыру, азаматтардың құқықтарын қорғау тә­сіл­дерінің толығуы да елге қажет дүниелер екенін біз жақсы білеміз. Қазір отандастарды осылардың ішінде елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігін кеңейтуге қатысты өзгеріс қызықтырады. Яғни елді басқару ісінде халыққа қандай мүмкіндіктер беріледі?

– Бағана жоғарыда облыстар, республикалық маңызы бар қалалар әкімдерінің құзы­ретке ие болу тәртібіне өзгеріс енетінін айтып өттім. Енді Президент оларды облыс ау­ма­ғында ор­наласқан мәс­ли­хат депу­таттарының немесе респуб­ликалық маңызы бар қа­лалардың мәсли­хат де­путаттарының келісімімен та­ғайын­­дайды. Ал ол депутаттарды халық сайлайды. Халық сенімін арқалаған депутаттар бұған қатысты шешім қабылдарда арқасында елдің жүгі тұрғанын сезініп, халықтың қажетіне жұмыс жасайтын азаматқа дауыс береді деп ойлаймын.

– Сөз соңында халыққа, жалағаштықтарға айтарыңыз...

– Құрметті қазақстандықтар, құрметті жалағаштықтар, тұтас елдің келешегі үшін алдағы айдың басында өтетін жалпыхалықтық референдумның маңызы зор. Тәуелсіз һәм егемен елде өмір сүріп отырғандықтан мемлекеттің болашағы ешқайсымызды бей-жай қалдырмайтыны тағы да анық. Сондықтан алдағы жалпыхалықтық референдумға қатысып, дауыс беруіміз керек. Бұл саяси науқанда әрбір қазақстандықтың дауысы маңызы. Осыны қаперден шығармайық. 

– Сұхбатыңызға рахмет!

Сұхбаттасқан Ерлан Созақбаев