Дәстүрді бұрмалау болмысымыздан айырады

Қазақ – көңілі қаншалықты кең болса, соншалықты әр нәрсенің қадірін білетін текті халық. Кезінде адамдық қасиетке кереғар, мұсылмандыққа жат әдеттердің жұрнағы пайда бола бастағанда-ақ ұлы Абай ел-жұртын адасудан алып шықпаққа тырысқан еді. Сол Абайдың өлең жолдарында кездесетін жат қылықтар, надандықтың көріністерін оның алдындағы би-шешендер де айтып кеткен болатын. Кейінгі ұрпақтың көзсіздікке салынып, қанындағы тектіліктен айырылатынын да дөп басып айтты. Әсіресе осы ұлы тұлғалар меңзеген қасиеттердің төресі ысырапшылдық пен құр даңғазалық екен. Осыны қазіргі қоғамның бір бөлігі дәлелдеп те жүр.

Ысырапшылдықты бұған дейін де талай мәрте тілге тиек еттік. Бұл турасындағы заманауи олқы­лық­тарды тізбектемес бұрын, қо­лы­мызға қалам алдырған мына бір мәселені айта кетейік. Бұл да қа­зақы менталитетімізден алыс емес дүние. Бірақ қазіргі таңда сәл-пәл бұрмаланып, құндылығын, мән-ма­ңы­зын жоғалтып бара жатқандай. Мә­селен, қыз ұзату тойлары.

Әрине, біреудің үкілеген қызын ата-анасының разылығымен қол­дан ұзатып алғанның артығы жоқ. Бірақ қара шаңырақтың киесін ұмы­тып бара жатқандаймыз. Қыз біткенді жын-ойнақтың ортасы мейрам­ха­налардан ұзатып тұрып, құтты ор­нына қонуын тілейміз. Ақ жол ті­лейміз, барған жерінде бақытты бол­сын, бақытты қылсын дейміз тағы. Алайда, “Ата-бабадан жеткен дәстүр ескіріп қалғаны ма?” деген сұрақ туады. Қызды оң жақтан, оңаша отырғызып, ел көзінен тасалап барып, өмірлік жарына дәл уақыты келгенде ғана жеңгелері тапсырушы еді. Қара шаңырақтан ұзатылған қыз, құдды бір аманат секілді өз үйінің табалдырығын оң аяқпен аттамаушы ма еді?! Қызды қонақ деп қадірлеп, қызым – өрісім, қызым – намысым дейтін текті халықтың бүгінгі жалғасы неге алақанындағы аппақ құсын мейрамханадан емес, өз шаңырағынан ұзатпайды?!

Қазіргі күннің ұзату тойы үйлену тойымен бірдей, сән-салтанаты ке­лісіп тұр. Тіпті ұзатудағы ең бас­ты көзге түрпідей тиер үрдіс – ұз­а­тылатын қыздың қақ төрде күйеу жігіт, қыз жолдас пен жігіт жолдастың қатарласып отыруы. Бұл көрініс негізінен жігіт жақтағы тойға көбірек жарасар еді. Ал қазақ қызының күйеуге шыққанын «менмұндалап» көрсетіп, қақ төр­де болашақ кү­йеуімен қатар оты­рып, әке-аға­сы­ның көзінше жөн-жо­­алғысымен құдалар жаққа тап­­сырылмайынша емін-еркін ара­ласуы оғаш көрінетін секілді.

Заманауи ұзату тойындағы тағы бір өрескел қателік – қызды ұзататын жеңгелердің орнын ер адамның басқаны. Иә, өзіңіз де куә болып жүрген шығарсыз, қазір ер жігіттер де қыз ұзата береді. Кәдімгідей, қан­шама халықтың алдында ұза­тылып бара жатқан қызға сыңсуын айтқызып, қолынан ұстап, күйеу ба­ланың қолына тапсырғанша жең­гесі секілді ақ матаның бойымен жүріп өтеді. Қарап отырсаңыз, тек­тілігі қанында тулап тұратын халықтың бүгінгі болмысы, салт-дәстүрді ұс­тануы бұрынғыдан өзге­рек деуге болады.

Тағы бір көзге түрпідей тиетін ұзату тойындағы бір жоралғыны айта кетейік. Той орта шеніне жақын­дағанда асаба ортаға қыздың ата-анасы мен күйеу жігітті және қызды алып шығады. Мұнан соң «қол ұстату» дәстүрі жасалады. Бірақ ең басты қателік бұл дәстүрді қыздың өз әкесі орындайды. Қызға қырық үйден тыйым айтатын халықтың бүгінгі әкелері өз қызын жігітке өзі тапсырып жатады. Әсілінде, қыз бен жігітті таныстыратын да, жарас­ты­ратын да, табыстыратын да, яғни ортадағы дәнекерші жеңгесі бо­лушы еді бұрынырақта. Бұл да бір салт-дәстүрдің бұрмалануына алып келетін қателік деп есептейміз.

Бойымыз үйреніп келе жатқан тағы мынадай қисынсыз дүние бар, қызды үйден шығарып саларда төселетін тазалықты, адалдықты біл­діретін ақ мата «Ақ жол» үстіне кейінгі кездері раушан гүлінің гүл­жа­пырақшаларын шашу пайда болды.

Бұл бәзбіреулерге әсемдіктің бей­­­несі сияқтанып көрінетін шығар, де­се де, осы жайында кезінде эт­но­граф, зерттеуші ғалым Жағда Бабалықұлы: «...Қазақтың әрі-бері тарихында көкті жұлғанды кім көрді? Сол жұлып-жұлмаланған «тірі орга­низмді» ұзатылып бара жатқан қыздың аяғының астына төсеу де­ген не сұмдық? Гүлді шашқанды қою керек. Қазақта «көктей солған» деген сөз тіркесі бар. Ырым жаман ғой» деп айтып кеткенін естіген едік. Осындай бірер салт-дәстүріміздің өзгеріске ұшырап, мән-маңызынан ауыт­­қып баратыны тайға таңба бас­­­қандай білінеді. Алты жыл аш бол­сақ та атамыздың салтын сақтау – па­рызымыз. Оның өзінде өз қал­пында, бар болмысынан ажырамай сақ­талып, соны көзінің қара­шы­ғын­дай алып жүретін ұрпақ болса игі еді.

Ал әңгімемізде басында айт­қан ысырапшылдыққа әлі күнге тү­­бе­гейлі тосқауыл болмай тұр. Кешегі карантиннің кезінде біраз сая­­бырсыған салтанатты сарай­лар­­дағы той-томалақ қайтадан жан­­дана бастады. Сол баяғы ша­шылу, баяғы аста-төк ас пен бір-бірін танымайтын қонақтар. Жақ­сы­лықты бөліссең, көбейетінін бі­леміз, бірақ көрпеге қа­рай көсілу ке­рек екенін де ес­керген жөн. Екі сағаттық тойға ша­шылып, кейін жылдар бойы ти­тықтап күн кешіп кететінімізді неге ойламаймыз?! Қазақы менталитетіміз де, асыл діні­міз де ысырапшылдықты құп көрмейді. Сондықтан ата діннен безіп, ұлттық болмысымыздан ажы­рамаудың жолын іздейік. Қуаныш қара шаңырақта бөліске түссе, сол қырықтың бірі қыдыр болып шаңы­раққа құт кірмей ме?!

Жалпы қыз ұзатыларда ата-ана қуанады әрі жылайды. Қуанатыны– қызым өсті, өрісім кеңейді дегені, жылайтыны – қолындағы әлпештеген қызын қимағаны. Не десек те қыз – жатжұрттық, өзгенің бағы. Бірақ бар­лық жақсылық өз орнымен, сәнімен, мәнімен жасалса, құба-құп дейміз.

Нұр НАУАН